ساحت معنوی هنر خوشنویسی
احمد شه گلی(دانشجوی دکتری دانشگاه قم. رشته فلسفه و کلام اسلامی)
..................
..................
چکیده
خط وخوشنویسی دارای ابعاد اسرار آمیز و از مراتب انسان است. کتابت فعل انسان است و هر فعلی از مصدر و فاعل خاص صادر می¬شود. بین ذات فاعل و آثاری که از او ناشی می شود، سنخیت وجود دارد. خط به عنوان یکی از افعال آدمی تنزل معانیکه این معانی حاکی از حقایق است. صورت و اشکال خوشنویسی مملو از رموز و استعارات عرفانی که در علوم قدیم مورد توجه حکما قرار گرفته است.پیوند وثیق خوشنویسی با قرآن و دین وشکل گیری این هنر در بستر دین در سیر تطور معنوی هنر خوشنویسی موثر بوده است.بعد هستی شناختی این هنر، ارتباطخوشنویسی با جنبه زیبایی طلبی فطرت انسان، تاکید آموزه های دینی بر خوشنویسی از ابعاد معنوی این هنر شریف است.
واژگان کلیدی: هنر، خوشنویسی، زیبا شناسی، ساحت معنوی
مقدمه
با ورود دستاوردهای هنری تمدن غرب و پیدایش ابزار و آلات جدید صنعت چاپ، هنر اصیل و شریف خوشنویسی تحت شعاع قرار گرفت و عظمت و منزلتی که این فن شریف در بین مسلمین داشته، کم رونق شده است. روزگاری در این مرز و بوم هنر شریف خوشنویسی قدر می دیدو در صدر می نشست وکسانی چون میر عماد ضرب المثل جامعه بودند. امروز شاهد جابجایی این الگوها و زوال این فن دینی هستیم، در چنین شرایطی بحث از مبانی علمی هنر خوشنویسی یکی از ضرورت های دوران معاصر است. آسیب شناسی این مسئله و پی ریزی مبانی نظری این هنرما را در مقابل این هجمه و خلا هنری یاری می نماید. درک مبانی فلسفی و عرفانی نهفته در هنر خوشنویسی، هنرمندان را به یک خود آگاهی هنری می رساند و از این رهگذر ارج و ارزش هنر خود را باز می¬یابد.
ارزش هنر خوشنویسی
شریف ترین هنر بصری در جهان اسلام«هنر خوشنویسی و خطاطی» است(بورکهارت، روح هنر اسلامی،ص 2-7).این هنر از آنجا که در متن زندگی مردم جاری است و با معنا و مفهوم توام است لذا همواره مورد توجه مردم است(امیر خانی ، مصاحبه با روزنامه همشهری). هنر خوشنویسی وقتی با سایر هنرها مقایسه می شود دارای امتیازات و کمالاتی است اولاً خوشنویسی با حروف و کلمات ارتباط دارد، حروف و کلمات با معانی و مفاهیم پیوند دارند و معانی و مفاهیم نیز با حقیقت گره خورده است؛ ثانیاً خط مهم ترین و کامل ترین ابزار انتقال حقایق، معانی، اشارات و رموز است. هنری که ارتباط آن با رموز و حقایق بیشتر است خوش نگاشتن آن نیز تابع شرف و فضیلت محتوا است؛ثالثاً این هنر اصالتاً از دین ریشه گرفته و در خدمت معنویت و دین استمرار پیدا کرد. از این رو در جهان اسلام همواره اندیشمندان و بزرگان به خوشنویسی اهتمام ویژه داشته اند به گونه ای که سید ابن طاووس عارف، واصل، عالم و فقیه شیعی در سفارش به فرزند خود یادگیری خط خوب و کامل را توصیه می¬کند و آن را وسیله ای برای سلوك الي الله و ورود به نهايت رضايت الهی می داند(حسيني نجومي، عرفان هنري انسان،ص42).
در آموزه های دینی روایات مکرری در مورد خوشنویسی وارد شده است بطوریکه در مورد کمتر هنری چنین توصیه شده است. امام على(علیهالسلام)خطّ را ، زبــانِ دست می داند(آمدی، غرر الحکم، ص ۷۰۶) در روایتی خط زیبا کلید رزق معرفی شده است(مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۳۱۸) و پیامبراکرم صلىالله علیه وآله می فرمایند:
«مَن کَـتَبَ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ فَجَوَّدَهُ تَعظیما لِلّهِ غَفَرَ اللّهُ لَهُ؛
هر کس بسم اللّه الرحمن الرحیم را براى بزرگداشت خداوند زیبا بنویسد، خداوند او را می بخشد»(مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۲، ص ۳۵).
پیوند خوشنویسی با اسلام
صورت فعلی خوشنویسی محصول سیر کتابت قرآن و مراحل تطور آن است. قبل از اسلام این هنر وجود نداشته و رواج و گسترش آن نیز در پرتو کتابت قرآن بوده است. این هنر اصیل ترین هنر اسلامی است که همواره در خدمت معنویت و معنا بوده است و به ابتذال نگرایید و به تعبیر برخی از محققان خط، هيچ گاه مبتذل نبوده و نشده است و هيچ گاه به خدمت طاغوت درنيامده است.(مظلومي، روزانه اي به باغ بهشت، ص 63)در روایتی عطاءبن یسار: از پیامبر خدا درباره خط سوال شد فرمود: پیامبری آن را تعلیم داد و همراهانش آموختند(ری شهری ، میزان الحکمه، ص1421، السیوطی،الدرّ المنثور، ج ۷ ، ص۴۳۴ ).از آنجا که روایاتی در مورد کیفیت خطاطی از امیر المومنین (علیه السلام) وارد شده و نیز آن حضرت خود اولین کاتب وحی بوده است؛ لذا عده ای معتقدند که سر منشا خوشنویسی به آن حضرت بر می¬گردد. آن ماری شیمل مستشرق آلمانی درباره هنر خوشنویسی می گوید:
«دنیای روحانی خوشنویسان بی هیچ دگرگونی به حضرت علی(علیه السلام) ختم می شود»(شیمل، آن ماری، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، ص60)
«خوشنویسی سنتی در مقام هنر قدسی اصلی در اسلام، موهبتی نشات گرفته از آن حقیقت موجود در بطن دین اسلام است که هنر قدسی از آن حقیقت ناشی می شود. خوشنویسی برای تمام مسلمانان چه آنان که بر این حقیقت وقوف دارند چه آنان که به اشکال ظاهری خوشنویسی راضی اند کماکان همین جایگاه را دارد و این هنر برای سالکان طریق حقیقت تکیه گاهی است برای تفکر درباره خداوند واحد چون هر «الف»ی ما را متذکر می سازد که فقط الف الله باید قلب و ذهن ما را تسخیرکند و هر نقطه ما را به این واقعیت این حدیث متوجه می کند که « خدا بود و با او چیزی نبود» و دیگر اینکه «او اکنون همان گونه است که بود»«نصر، هنر و معماری، ص39)هر حرف قرآنی را دارای سه صورت می داند. صورت نوشتاری که به چشم می آید، صورت اصلی یا روحانی که جایگاه ظهور آن قلب است و صورت گفتاری که به گوش می¬رسد. (موسوی، احوال و اثار صائن الدین ، ج1، ص108) همان گونه که صورت روحانی قرآن زیبا و نیکو است و از ما خواسته تا صورت شنیداری و نوشتاری آن نیز نیکو و زیبا شایسته مقام قرآن ظاهر شود. «همان طور که قرائت قرآن کریم در مقام یک هنر صوتی قدسی تمام عیار و سر منشا هنرهای صوتی سنتی است هنر خوشنویسی که در ساحت زمین بازتاب تحریر کلام پروردگار بر لوح محفوظ است، سرچشمه هنرهای تجسمی به حساب می آید»(نصر، هنر و معماری، ص39)«خوشنویسی اسلامی از خلال سمبوسیم فرم ها و قالب های خاص خود ارتباط تو در تو و متقابل ثبات و تحول را که از ویژگی های خود خلقت است به نمایش می گذارد»(نصر، هنر و معماری : هنرهای تجسمی، ص36)
بسیاری از علمای شیعه خصوصاً متاخرین بعد از میر عماد، علاوه بر اینکه در علم آیت باهر روزگار بودند در تادب به هنر خوشنویسی نیز چیره دست بوده اند. علمایی نظیر: آیت الله میرزا احمد آشتیانی، حاج میزار ابوالحسن رفیعی قزوینی، میرزا ابوالحسن شعرانی، میرزا مهدی الهی قمشه ای، علامه طباطبائی، سید جلال الدین آشتیانی، آیت الله حسن زاده و علامه طهرانی، آیت الله حجت خراسانی، آيت الله حسيني نجوميو... برخی از علمایی هستند که اهتمام جدیبه خوشنویسی داشته اند(ر.ک: حسن زاده، هزار و یک نکته، ص548).
خط:تنزل مرتبه وجودی انسان
خط از مراتب وجود انسان است. کتابت فعل انسان است و هر فعلی از مصدر و فاعل خاص صادر می شود. بین فاعل و آثاری که از او ناشی می شود سنخیت و مشابهت وجود دارد. فعل انسان خارج از ذات او نیست بلکه از ذات او سرچشمه می گیرد. تنزل خط از ساحت های باطنی انسان و ظهور آن در مجرای جسمانی بدن حاکی از تجلی انسان در خط دارد. خط جلوگاه حضور انسان است. امروزه آثار متفاوتی در ارتباط با پیوند شخصیت انسان با خط نوشته شده است که بر اساس آنها هر خطی حاکی از یک صفت روحی و روانی خاص است؛ با اساس مطالب مذکور اصل این دیدگاه که بین حالات نفسانی و خط ارتباط وجود دارد یک مبنای علمی دارد اما اینکه این علوم تا چه حد توانسته پرده از رابطه بین یک خط خاص و روحیه خاص بردارد، سخن دیگری است.خط خوش همانند شخص مهذب است همان گونه که انسان ها به صورت جبلی و طبیعی یک سری حالات¬ها روحی و روانی دارند کهبا تهذیب نفس می¬توان آنها را صیقل داد، انسان ها نیز به طور طبیعی دارای خط خاصی هستندکه در اثر ممارست می تواند به یک خط شایسته تبدیل شود.
همان طور که اثر انگشت هر شخص متفاوت است،خط هر شخص نیز که از اثر انگشت اوظاهر می شود، متفاوت است. بر این اساسهر خطی تجلی خاص هنرمند است که هیچ گاه همان خط با همان صورت تکرار نمی شود و هنرمند در هر اثر روح تازه می¬دمد و اثر جدیدی خلق می کند. بر این اساس است که فراز و فرودها و نوسانات روحی انسان در وضعیت خط او تاثیر می گذارد.خط و خوشنویسی مانند هر صورتی که در جهان مادی وجود دارد دارای صورت باطنی است که ظلمت و کدورت آن به نفس خطاط وابسته است. هرچه نفس خطاط از صفا، جلا و صیقل بیشتری برخوردار باشد، ساحت معنوی و ملکوتی خط به عنوان فعل انسانی نورانی تر است. اگر به سمت ظلمت و کدورت میل پیدا کند اگر چه ممکن است به لحاظ ظاهر صورتی زیبا داشته باشد اما از لحاظ باطنی عاری از حقیقت است؛ لذا خوشنویسان قدیم صفای دل را موثر در صفای خط می¬دانستند.
تفسیر هستی شناختی از هنر خوشنویسی
حکیم افلاطون در مورد خط گفته: «الخط هندسه روحانیه ظهرت بآله جسدانیه» یعنی خط اندازه ای روحانی است که به وسیله آلت جسدانی ظاهر شده است. افلاطون خط را اندازه ای روحانی نازل از عرش معانی می داند که آن خط چون از باطن عرش معانی تنزل یافت به صورت خط ظاهر شده است(حسن زاده، هزار یک نکته، ص548).
همان گونه که هر موجودی احکام ،آثار، اندازه و تقدیر خاصی دارد حروف و کلمات نیز چنین هستند. هر یک از حروف اعم از تکوینی و تدوینی خاصیتی دارند که در دیگری یافت نمی شود(حسن زاده، هزار یک نکته، ص548).آیت الله حسن زاده که خود نیز روزگاری به خوشنویسی اشتغال داشته، از آقا میرزا سید مهدی قاضی که در خط استادی حاذق بود نقل می کند که، ایشان معتقد بود که همان گونه که هر یک از موجودات جهان خارج شکل و صورت اندازه خاصی دارند حروف و کلمات نیز شکل، اندازه و صورت خاصی دارند که اگر از آن حد تعریف شود و مثله گردد در تعویذات و جداول وفقی بی اثر خواهد بود؛ لذا ایشان هیچ گاه بی طهارت قلم و لوح را مس نمی کرد و در کتابت حروف اهتمام بسیار داشت و در حال اعتدال مزاج می نوشت و در زمان خستگی و عدم اعتدال دست به قلم نمی برد (حسن زاده، هزار یک نکته، ص545). انسان با طهارت و اعتدال حال بهتر قبول حقایق از خداوند جمیل می کند(همان) خوشنویسی حاصل اراده خطاط است که در آن صور خیالی کاتب از مرتبه عقلی سپس مثال و به حسی تنزل می کند و از این جهت شبیه تنزل حقایق عالم در قوس نزول آفرینش است که با اراده حق موجودات از غیب ذات او به مرتبه عقل سپس مثال و بعد به ماده تنزل پیدا می کند.
خط تفسیر کتبی حقایق عینی است هر چه این تفسیر از عالم اعیان زیباتر باشد، زیبایی اعیان را بیشتر نشان می دهد. عده ای از عرفا نظری وحدت وجود را از خلال سمبوسیم مرکب، قلم، نقاط و حروفی که توسط آن خلق می شود تبیین کرده اند( نصر،هنر و معماری : هنرهای تجسمی، ص38).«بسیاری از خوش نویسان متوجه این نکته بوده اند که فرد در نوشتن از دست راست به چپ که شیوه نگارش خط عربی است از حاشیه به سمت مرکز یا قلب که آن هم در طرف چپ پیکر اوست حرکت می کند و اینکه هنگام تمرکز برای خوشنویسی عناصر متفرق روح خود را نیز در مرکز آنها جمع می آورد»(همان).
خط مرآت معانی است و هر چقدر زیباتر باشد مراتیت آن کامل تر است. صور ظاهری خوشنویسی را می توان نمایانگر «هستی ها» و در عین حال نهاد بی واسطه واقعیات معنوی در ذهن مسلمانان دانست(همان، ص37).خطوط افقی و مواج خوشنویسی که نشانه تکثیر است را می توان به مثابه پودهای پارچه ای انگاشت که توسط تارهای نامرئی در دنباله الف های افراشته نگه داشته شده اند بدین گونه که حرکت افقی خط که جنبه تکوینی آن است گرایش دارد به در هم آمیختگی و پدیداری شکل حروف و کلمات و خط های عمومی پنداری جوهر هستی را استوار نگه می دارد(بورکهارت، هنر مقدس، ص58-59).
زیبایی و خوشنویسی
انسان وقتی کمتر به امور حسی توجه کند قبله وجود او سمت جانب قدس متوجه می شود. بارقه غیبی از آن ناحیه مقدس به حس مشترک تنزل پیدا می کند و به نیکوترین صورت در نهایت حسن وبهاء ظاهر می شود در این صورت گاه به صورت نوشته ای که به رشته تحریر در آمده ظاهر می شود(اشراق، مجموع مصنفات، ج1، ص103). حقایق غیبی نمودهای فراوانی بر سالک دارد که یکی از صورت های آن ترسیم حقایق به صورت و موزون مکتوب است که خوشنویسی موجود در نزد بشرپرتوی از حقیقت زیبا و ملکوتی خط است.
خط زیبا و نیکو روح تازه در کالبد الفاظ و معانی می دهد. انسان فطرتاً زیبایی را دوست دارد و به سمت آن انجذاب و گرایش درونی دارد. ساحت هنر خوشنویسی ساحت زیبایی، اعتدال و ترکیب موزون حروف و کلمات است. هر چه ساحت تجریدی هنر بیشتر باشد درک آن نیز به لطافت و قریحه ذوقی بیشتر نیاز هست. خوشنویسی هنری است که درک زیبایی های آن لطافت طبع می طلبد از این رو این هنر در بین اقوام و ملل خشن و طوایف زمخت کم رنگ تر است. اوج هنر خوشنویسی در بین ایرانیان است و همان طوری که بسیاری از علوم و هنرهای اصیل چنین است.
کمال خوشنویسی به جمال قالب، کمال کاتب و حسن محتوا است هر یک از این سه هنر دارای حقیقت باطنی هستند. فرح و انبساطی که در اثر نگارش خط و رویت بصری آن در شخص ایجاد می شود، سبب ابتهاج روح می شود. ابتهاج انسان از یک اثر خوشنویسی زیبا پاسخی است به میل اصیل فطری انسان که در قالب یک اثر خطاطی جمیل ظاهر شده است. تقویت این حس در دنیای امروز که در آن زندگی انسان ها به ماشین تبدیل شده است بیش از هر زمان اهمیت و ضرورت دارد. حس ابتهاج ناشی از رویت یک خط زیبا با حس تماشای یک فیلم که گذرا و هیجانی و غیر واقعی است تفاوت بنیادین دارد. این حس یک حس عمیق، ریشه دار و اصیل است که انسان را به آرامش واقعی می رساند.
در بین خطوط اسلامی نستعلیق زیباترین و استوارترین خط است. نستعلیق عروس و تاج خوشنویسی است و اساس آن نیز بر حرکت دورانی و چرخشی است. در این خط هر یک از کلمات و حروف به نحوی منحنی و دارای قوس هستند تمام اشیاء طبیعت نیز به گونه ای دورانی و کروی و منحنی اند. شکل دایره چنانکه گفته اند افضل اشکال است (اخوان الصفاء، رسائلاخوانالصفاء،ج1،ص 119). قوس و دوایر خط نستعلیق بیش از خط ثلث و نسخ است. «متانت، ظرافت، اعتدال در فربهی و نازکی حروف و باز و بستگی و کوتاهی و بلندی، زیبایی شکل حروف و ترکیبات قوس و دوایر چشم نواز، کشیدگی های معتدل، نظم و ترتیب دلپذیر، قرینه سازی موزون، لطف همنشینی حروف و کلمات در کنار یکدیگر و خلاصه جمع آمدن همه محسنات در خط نستعلیق آنرا مانند شعری دلکش و قطعه ای موسیقی به اوج زیبایی رسانده و از حد اعلای نشاط برخوردار ساخته است»(اسماعیلی،آموزش نوین خط تحریری، ص11).
حسن خط و حقیقت
هر چیزی برای زیبایی و موزون بودن به میزان نیاز دارد. میزان و معیار شعر علم عروض است که سبب حفظ حدود و قالب شعر می شود. میزان کلام صرف و نحو است و سبب موزون و مطبوع بودن سخن می شود و همین طور میزان حروف و کلمات آداب خط است و سبب حسن و جمال نوشته می شود(حسن زاده، هزار و يك كلمه، ص55).
در روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است:«الخط الحسن یزید الحقوضحا»(نهجالفصاحة ، ص476). (خط زیبا به روشن شدن حق و حقیقت کمک می کند.) از این روایت معانی طولی متفاوتی برداشت می¬شود. یک معنای ساده متبادر به ذهن این است که خط خوش از آنجا که خوانا، روشن و قابل فهم است کمک بیشتری در فهم حق می کند تا خطی که به واسطه سوء تالیف و ترکیب ناخوانا است. یک تفسیر دیگر از این حدیث این است که حق و حقیقت یک وجود خارجی دارد(وجود عینی) و یک وجود ذهنی،گفتاری و نوشتاری در نزد انسان ها دارد؛ به عنوان مثال اینکه جهان دارای خدا است یک واقعیت عینی در عالم است حکایت انسان از این واقعیت گاه گفتاری است و گاه نوشتاری و گاه ذهنی است. وقتی واقعیتی برای انسان پیدا می شود در قالب این سه نحوه ظهور می کند.هر یک از این سه نحوه ظهور حقایق را با توجه به سطح و نحوه وجودی خود منعکس می کنند. اگر این مظاهر ذهنی، گفتاری و نوشتاری از قوت،لطافت و کمال بیشتری برخوردار باشند همانند آینه ای است که حقایق را بهتر منعکس می کند. شخصی که دارای ذهن تیز و نکته بین است حقایق را بهتر از شخص ساده منعکس می کند،همان طور که شخص فصیح و بلیغ نظیر شاعران و حقایق را بهتر از شخص عامی منتقل می کند و همین طور نیز شخصی که خط نیکو و جمیل دارد این خط مثابه آینه ای است که صور مراتیه را به نیکوتر منعکس می¬کند.
خوشنویسی و صنعت مدرن
امروزه با پیدایش صنایع و تکنولوژی های مدرن هنر خوشنویسی در بستر جدیدی قرار گرفته به طوری که از طریق برنامه های نرم افزاری می توان همه انواع خطوط را بدون نیاز به فعالیت دستی هنرمند انجام داد.اما آیا این ابزارها می تواند جایگزین مناسبی برای این فن شریف باشد؟ وجود این نوع صنایع و تکنولوژی ها هیچ گاه نمی تواند جایگزین فعالیت دستی هنرمند شود. خطی که محصول صنایع چاپ است،بی روح ، مرده و فاقد زیبایی های هنری است؛ اما اثر هنری خطاط پویا، زنده و زیبا است. برای اینکه اهمیت اثر مستقیم دست خطاط پی ببریم جریانی از آیت اللهعلامه حسن زاده نقل می کنیم. راویان و قائلان این جریان همهعرفاربانی و علمایصمدانی جهان اسلام اند. از این رو بسیار آموزنده است و سبب قوت قلب جامعه خوشنویسان می شود و شاهد بزرگی است برای اینکه بدانیم هیچ گاه صنعت چاپ جای هنر خوشنویسی با دست و قلم نی را پر نمی کند.علامه حسن زاده می فرمایند: علامه طباطبائی به من فرمودند: آیات قرآن را جهت شفا با قلم نی بنویسسپس علامه طباطبائی می فرمایند این دستور را از آیت الله قاضی گرفته ام. علامه طباطبائی نقل می کنند که من تعویذات را با قلم آهنی می نوشتم و تاثیری حاصل نمی شد با آیت الله قاضی در میان نهادم جواب داد که عدم تاثیر از قلم آهنی است. مبنای آهن بر جنگ و جدال است بعد از آن با «نی» نوشتم و از آن فایده های زیادی عایدم شد(همان، ص541).«نی» در ادبیات عرفانی دارای رمز و راز و یادآور عالم باطن است و این هیچ گاه جای ابزار و آلات مدرن در خوشنویسی که خالی از رمز و راز است،قابل مقایسه نیست. از این رو علامه حسن زاده معتقد است:خودنویس و خودکار و اقلام آهنی سبب تضعیف آیین راستین خط و خوشنویسی شده است(همان، ص549) .
نتیجه گیری
هنر خوشنویسی محصول پیوند هنر با قرآن است. این هنر در بین سایر هنرهای بصری و اسلامی اصیل تر و شریف تر است. پیوند خط با حروف و کلمات، بعد زیبایی شناسی انسان سبب تجلی بهتر حروف و کلمات می شود. این هنر از سوی بزرگان و حکما به اوج خود رسید و در دوره مدرن با پیدایش و رواج صنایع تکنولوژیکی کم رنگ شده است، اما حقیقت این است که هیچ گاه صنایع مدرن جای هنر شریف خوشنویسی که با قلم نی نوشته می شود را نمی گیرد فهم مبانی علمی و معنوی این مسئله هنرمند را به یک خود آگاهی و عزتمندی درونی می¬رساند.
منابع
1. اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاءوخلان الوفاء، ج1 ،چ1،1412
2. اسماعیلی، مهدی، آموزش نوین خط تحریری، تهران: فرهنگسرای میر دشتی، 1392
3. امیر خانی، غلامحسین، مصاحبه با روزنامه همشهری، تهران،19/4/1372
4. بورکهارت ،تيتوس، هنر مقدس، ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش، 1369
5. بوركهارت، تيتوس، روح هنراسلامي، ترجمه سيدحسن نصر، دوره5، شماره 55 ، 1346
6. نهج الفصاحه، ترجمه ابوالقاسم پاينده، اصفهان: خاتم الانبياء، 1385
7. موسوی، سید علی، احوال و آثار صائن الدین ترکه اصفهانی، ج1، تهران، 1357
8. حسن زاده آملى، حسن ، هزار و يك كلمه ، چ3، قم: بوستان كتاب ، 1381
9. شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شيخ اشراق، تصحيح ومقدمه هانرىكربن وسيدحسين نصرو نجف قلىحبيبى، چ2، تهران: موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى ، 1375 هش
10. شیمل، آن ماری، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، ترجمه دکتر اسدالله آزاد آستان، تهران: قدس رضوی ، 1374
11. گاور، البرتین، تاریخ خط، مترجم عباس مقبل و کورش صفوی، تهران: نشر مرکز، ج1، 1367
12. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج3، چ6، قم: دارالحدیث،1377
13. نصر، حسن، هنر و معماری : هنرهای تجسمی، پیام روحانی خوشنویسی در اسلام ، شماره 19، 1381
14. حسيني نجومي، مرتضي، عرفان هنري انسان ، تهران : دانشكده صداو سيماي جمهوري اسلامي ايران، 1366
15. آمدی،عبدالواحد،شرح غررالحکم ودرر الکلم، تهران: دانشگاه تهران، 1373
16. علامه مجلسی،بحارالانوار،ج110،تهران: اسلامیه تهران،بیتا
17. السيوطي،جلالالدين،الدرالمنثور،بیجا،بیتا
18. مظلومی،رجبعلی،روزانه اي به باغ بهشت، تهران: جهاد دانشگاهی (دانشگاه هنرهای اسلامی)، 1366
.................
لطفا با نظرات ارزشمند خود ما را یاری فرمائید
شما نیز می توانید جهت مشاهده مطالبی که مخصوص اعضای ویژه این سایت است به عضویت رسمی این سایت در آمده و از این پست و دیگر پستها و تصاویر محدود شده دیدن فرمایید
